Industriële archeologie - Het verleden van onze toekomst

Het dagelijks leven wijzigde zich op korte tijd sneller en grondiger dan ooit sedert het ontstaan van de mensheid. In steden en op het platteland werd méér en groter gebouwd dan in alle voorgaande eeuwen samen. Er werden méér energie en grondstoffen verbruikt dan ooit tevoren. Er werden méér produkten aan méér consumenten gesleten dan voorgaande generaties ooit hadden durven dromen. Maar bodem en lucht werden ook meer vervuild, en er werden grotere afvalhopen opgeworpen, dan men zich had kunnen indenken. Reeds in 1865 schreef Gezelle: "Ziet een keer: zwart stinkend water al onder, zwart stinkende rook al boven, vuiligheid zonder name, die de lucht bederft en 't water ondrinkelijk maakt voor menschen en beesten, dat komt uit de fabrieken…”

Twee eeuwen geleden was een reis van Gent naar Leuven een oncomfortabele dagvullende onderneming, over slechte en onveilige wegen. Thans zoeven we aan de maximumsnelheid over asfaltwegen, op onze hoede voor een rijkswacht-multanova. Twee eeuwen geleden was eten bewaren een opdracht op zich (een doorsnee hesp bevatte toen 10 à 15% zout als conserveringsmiddel), betekende "koken" een arbeidsintensieve bezigheid aan de haard, terwijl het huishouden alle aandacht en tijd opslorpte. Thans zetten we een diepvriesmaaltijd in de microgolfoven, en de borden en het bestek achteraf in de afwasmachine... Zelfs het "schrijven" veranderde grondig. Van "ganzenveer en "pot-lood", naar stalen "ballon-pennetje" (dat er maar kon komen toen staal goedkoop geworden was), tot de tekstverwerker waarmee dit nummer van Openbaar Kunstbezit samengesteld werd.

De industriële cultuur verspreidde zich dank zij de nieuwe technische mogelijkheden ongelooflijk snel. Voor het eerst in de geschiedenis werden een cultuurpatroon en een materiële situatie wereldwijd verspreid, gestandaardiseerd. Van de standaardisatie van spoorweglijnen tot en met de Coca Cola-cultuur van de 20e eeuw. Na twee eeuwen ontwikkelingen van wetenschap, techniek, de gevolgen daarvan, beleven we nu een "Derde Industriële Revolutie". Die wordt vaak met triomfalisme en bazuingeschal aangekondigd, als zou ze alle problemen met één klap naar het verleden verwijzen.

“Flanders' Technology" is ouder dan 1983. De "DIRV" is géén deus ex machina die bij klaarlichte hemel met een donderslag uit de lucht valt, maar zit verankerd in de traditie van twee industriële revoluties en twee eeuwen industriële evolutie.

Historisch gezien nemen onze streken een unieke plaats in op het vlak van nijverheid, techniek en wetenschap. Niet alleen behoorden wij tot de eerst geïndustrialiseerde gebieden van Europa, maar tevens vormde de streek een economisch en technologisch contactgebied in het hart van Europa. Men kan daarvan talloze voorbeelden aanhalen, gaande van cijfers over de industriële produktie, gegevens over de vroege aanwending en verbreiding van technologieën (zoals de "Mule Jenny" of de bouw van de eerste spoorlijn in 1835) en de aanpassing van bestaande know how en tradities. Carels-diesels werden vanaf de eeuwwisseling in licentie gebouwd door alle grote scheepswerven ter wereld. Ingenieurs opgeleid aan de universiteiten van Leuven en Gent, lagen aan de basis van grote openbare werken in heel de wereld, w.o. de spoorlijnen in Rusland, China en Afrika. De "S.A. de Construction des Ateliers de Willebroeck" stond in voor de metaalconstructies van het Panama-kanaal en voor de bekende Douro-brug in Portugal.

Dit zijn geen nostalgische faits-divers. Het zijn elementen die een topje van de ijsberg, zowel van traditie als van vernieuwing aantonen. Vlaanderen moet zich daarom van zijn "Bokrijk-syndroom" bevrijden. Het beeld van het arme agrarisch voortboerende en niet-nijvere gebied behoort niet tot de realiteit. De Vlaamse nijverheid had echter niet hetzelfde karakter als die van Wallonië: de zware ijzer- en steenkoolsektor ontbraken tot in deze eeuw, maar daartegenover stond de katoensektor (met Gent als "Het Manchester van het Continent"), een veelheid aan kleine en middelgrote ondernemingen (o.m. op het vlak van de voedingsnijverheden en de verwerking van bodemprodukten), de uitgebreide vervoers- en haven-infrastructuur en noem maar op.

Cultuur is datgene waarvan we ons te laat bewust worden dat we het verloren hebben

Het is logisch dat Groot-Brittannië, het eerste geïndustrialiseerde land ter wereld, ook als eerste aandacht kreeg voor zijn industrieel erfgoed. Ons land, dat in de 19e eeuw Engeland op de voet volgde, hinkt nu pijnlijk achteraan. Met uitzondering van een aantal verklaringen en teksten, lijkt onze overheid niet veel belangstelling te tonen voor de wortels van Flanders' Technology. De meeste technici doorlopen nog steeds hun opleiding zonder enige achtergronden over het historische kader van hun discipline. De meeste (kunst)historici krijgen weinig of geen informatie over de technologische en materiële aspecten van de maatschappelijke evolutie. Hierdoor gingen tijdens het voorbije decennium unieke relicten en tal van kansen verloren.

De achterstand is moeilijk in te lopen, want intussen doet er zich een andere vertragende factor voor. De huidige verbetering van de economische toestand ligt aan de basis van een versnelde afschrijving van een verouderd industrieel apparaat; en door bedrijfsconcentraties en -reorganisaties komt steeds meer historisch materiaal vrij. Op hetzelfde ogenblik zijn echter door de rigide overheidsbezuinigingen geen gelden (meer) beschikbaar voor onderzoek, opvang van documenten, uitbouw van musea of depots, de conservatie en restauratie van gebouwen en sites. De culturele sector, en binnen deze vooral de cultuur conservering, wordt in het huidige beleid uitzonderlijk hard getroffen. Uiteraard krijgen de niet-traditionele bedrijvigheden en de nieuwe initiatieven méér klappen dan de ingeburgerde en gevestigde waarden.

Vanaf ca. 1840 deden zich in de Belgische brouwwereld de eerste vormen van schaalvergroting en concentratie voor, waarbij een aantal marginale brouwerijen, die enkel voor eigen café of een handvol afnemers werkten, verdrongen werden. Tussen 1860 en 1875 bleef het aantal brouwerijen globaal dalen, alhoewel de produktie per brouwerij na 1860 sterk toenam. Tussen 1860 en 1864 legde Pasteur immers de basis van de moderne fermentatiewetenschappen. Dit had een enorme invloed op het brouwwezen: plots werd het mechanisme van de verzuring bekend en ook de middelen om ze tegen te gaan. Voordien was bier niet vervoerbaar. Het verzuurde bier lag aan de basis van onze graan-azijn.

De ontwikkeling van brouwerijen en stokerijen wordt in grote mate bepaald door de houding van wetgever en fiscus. Zo blijkt dat naarmate de accijnzen op de sterke dranken toenamen, bier populairder werd, vooral vanaf 1872/73. Op 27 juni 1842 werd het begrip "landbouwstokerij" ingevoerd. Dit is een fiscale kwalificatie toegekend aan een stokerij die met een landbouwbedrijf (veeteelt, graanteelt) verbonden is: deze kregen een accijns-reductie van 15%, hetgeen hun succes - vooral in Vlaanderen - verklaart. Deze bedrijven haalden hun winsten vaak minder uit het stoken, dan uit de opbrengst van met draf vetgemest vee. Naast deze kleine landbouwstokerijen bestond er steeds een concentratie van producenten van "mond-alcohol" in en rond Hasselt, terwijl grote industriële bedrijven (die zich vanaf deze eeuw vooral toelegden op de produktie van alcohol voor industriële doeleinden) zich in het Antwerpse vestigden omwille van de grootschalige aanvoer van overzeese granen.

In de 16e eeuw werd aardolie geprezen als wondermiddel tegen allerhande kwalen. Vanaf 1846-54 werd kerosine (of "paraffin oil") in olielampen aangewend. Op korte tijd verving petroleum walvis- en andere olie voor huisverlichting. De lichte en uiterst brandbare bestanddelen, die te gevaarlijk waren voor huishoudelijk gebruik, werden als afvalprodukten vernietigd, tot Daimler (1834-1900) deze "benzine" aanwendde voor een ontploffingsmotor volgens dezelfde principes als de gasmotor. Een ander afvalprodukt van petroleum, nl. de zware olie of mazout, werd tot het einde van vorige eeuw enkel gebruikt als stookolie in branders. In de jaren 1892-1897 realiseerde Rudolf Diesel (1858-1913) de eerste dieselmotoren. Enkele maanden later reeds bekwam de Gentse constructeur Carels als eerste ter wereld een licentie voor de bouw van dieselmotoren.

Elektrische verschijnselen waren vanaf de oudheid bekend en vormden in de 17e eeuw een curiositeit op kermissen en in wetenschappelijke "Académies". Pas vanaf de jaren 1830 zou elektriciteit in het economisch leven een rol spelen, eerst in de communicatie (telegrafie), nadien in de galvanotechniek. Verdere toepassingen werden geremd omdat bestaande oplossingen (o.m. stoom)voorlopig voldoening gaven. Ook werd de elektrotechniek gehinderd door eigen onvolkomenheden, o.m. de onmogelijkheid om met toenmalige middelen (Volta-batterijen en  elektriseermachines) sterke en constante stromen op te wekken. In 1831 slaagde Faraday erin om mechanische energie om te zetten in elektrische energie. Vanaf de jaren 1860, met het op punt stellen van de eerste renderende dynamo's en elektromotoren door Gramme, Siemens, Halske e.a., kon de elektriciteit een oplossing aanreiken voor verlichtings- en aandrijvingsproblemen.

In België werden de eerste experimenten met elektrische verlichting in 1882 uitgevoerd in de Muntschouwburg. In 1890 was Ninove de eerste gemeente die besliste om elektrische straatlantaarns te plaatsen. In 1934 kon men met trots in de statistieken vermelden dat België met 58 kW het hoogst geïnstalleerde vermogen per km² ter wereld bezat, ruim vóór Groot-Brittanië en Zwitserland (32 kW). Behalve voor verlichting en drijfkracht lag de elektriciteit aan de oorsprong van tal van nieuwe patronen en technieken in het dagelijkse leven en op het vlak der communicatie (o.m. telefoon, radio en televisie). De elektrische lift werd in 1880 door Siemens uitgevonden. Het elektrische strijkijzer dateert van 1888, de elektrische koffiemolen van 1897, de elektrische stofzuiger van 1901.

Er ontstond een kolenrush. Begin 1903 waren reeds een zestigtal boringen uitgevoerd door diverse boorgroepen en firma's en waren een dertigtal concessies aangevraagd. Na zware parlementaire discussies kreeg André Dumont pas op 1 augustus 1906 een concessie voor het kolenveld van As (latere mijn van Waterschei). In november werden "Genck-Sutendael" (Winterslag), "Beeringen-Coursel" en "St.-Barbe" en "Guillaume Lambert" (beide later samengevoegd tot Eisden) geconcedeerd. Op 6 november 1911 volgde "Houthaelen", op 23 november 1912 "Winterslag" (afgescheiden uit "Genck-Sutendael", maar in 1931 terug verenigd). De concessies "Oostham-Kwaadmechelen" (12 juli 1924) en "Neeroeteren-Rotem" (nog na de Tweede Wereldoorlog toegekend) werden nooit uitgebaat.

De schachtboringen in Limburg verliepen erg moeilijk. De Kempische bodem bevat o.m. drijfzandlagen die tot een diepte van 600 m voorkomen, en daar een druk van 62 atm bereiken. Pas in 1917, in volle bezettingstijd, kon Winterslag als eerste mijn in produktie gaan. Het zou tot 1922 duren vooraleer in Beringen steenkool bovenkwam, gevolgd door Eisden (1922-23), Waterschei (1924), Zwartberg (1925), Helchteren-Zolder (1930) en Houthalen (1939). Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog draaiden de Kempische mijnen op volle toeren, met een (voor de tussenoorlogse periode) maximale produktie van meer dan 7,2 miljoen ton (= 24,25% van de Belgische kolenproduktie) en een maximale tewerkstelling van 21.757 arbeiders. Na de oorlog, tijdens de "kolenslag" zou dit aantal sterk opgevoerd worden tot ca. 44.000, o.m. door het aantrekken van gastarbeiders.

Binnen deze mijndorpen moesten ook alle andere voorzieningen uitgebouwd worden: wegen, sportvelden (voetbalvelden achter de arbeiderswijken, tennisvelden in de ingenieurswijken), indrukwekkende mijnkerken van architecten als H. Lacoste (Beringen en Zwartberg) en A. Blomme (Winterslag), scholen, een kinderheil, cinema's en ontspanningszalen, enz... In Beringen bezat de mijn zelfs een hoeve met melkvee en een melkpaviljoen van waaruit melk aan de mijnwerkers - als voorbehoedsmiddel tegen silicose - verdeeld werd.

De meest opvallende sporen van de mijnen, naast de terrils (steenhopen) en de betonnen koeltorens, zijn ongetwijfeld de twee schachtbokken die per zetel opgetrokken werden. Met uitzondering van de mijn van Eisden, waar zij in gewapend beton uitgevoerd werden (de enige van dit type die nog resteren!) zijn alle Limburgse schachtbokken van het open metalen type. Behalve in Zwartberg, waar de bokken na de sluiting (1966-'67) gedynamiteerd werden, bestaan deze landschapsbepalende elementen (voorlopig?) nog steeds, zij het bedreigd.

Ondanks het belang ervan, besliste de Vlaamse overheid (voorlopig?) enkel in Winterslag de oudste schachtbok (1915) en de recentste (1963) voor bescherming te weerhouden. Daarnaast werd enkel het indrukwekkende betonnen hoofdgebouw van Waterschei, jammer genoeg zonder andere bepalende omgevende mijngebouwen, ter bescherming voorgesteld. Van de steenkoolmijn van Eisden, die oorspronkelijk door het Bestuur voor Monumenten en Landschappen voorgedragen was als nationaal mijnmonument, werd geen enkel gebouw weerhouden. Tenslotte werd de belofte gedaan dat in Beringen een mijnmuseum zou uitgebouwd worden. 

Tegen deze minimalistische opvatting, waarbij het Limburgs mijnpatrimonium in essentie tot een zéér beperkt aantal losse monumentjes herleid wordt, en tegen de ongebreidelde slopingsplannen van de directie van de n.v. K.S., werd intussen reeds op grote schaal in binnen- en buitenland gereageerd, o.m. door de International Union of Architects. In het buitenland worden gelijkaardige gebouwen opnieuw gebruikt voor zinvolle nieuwe bestemmingen, of ingekaderd in nieuwe toeristisch-recreatieve functies. De plannen die thans in Limburg voorliggen, wijzen eerder op een tabula rasa-politiek, waarbij het ERC-themapark ("European Recreational Center" in de Engelse teksten, "Educatie-Recreatie- en Cultuur-centrum" in het Nederlands) géén plaats laat voor de wortels van de Limburgse mijncultuur.

Een vijf jaar oud plan van waterwinning in Turnhout werd uiteindelijk in 1902 uitgevoerd door de Compagnie Générale des Conduites d'Eau (Liège). De bijhorende bakstenen watertoren met plaatijzeren kuip doet nu nog dienst als drukregelaar. Enkel de straatnaam "Watertappingsstraat" herinnert daar nog aan de aanwezigheid van een pompstation.

Na een moeizame introductie in de industrie, vond het gewapend beton na 1900 in bouw van watertorens en -reservoirs één van haar eerste toepassingen. Aan de Westkust bevindt zich nog een interessant waterreservoir, de Dronkemansput (zo genoemd omwille van zijn latere verzakking) waarin het gewonnen duinwater moest worden verzameld. Deze gewapende betonconstructie is, in opdracht van de gemeente Middelkerke, gebouwd door ingenieur Vierendeel in 1897. De slanke watertoren van Beersel (1905-1910?) en het eerder gedrongen type in Hasselt (1911) behoren tot de laatste monumentale watertorens in gewapend beton die in het Vlaamse landsgedeelte vóór de Eerste Wereldoorlog zijn geconstrueerd en kunnen tot de merkwaardigste voorbeelden van ons bouwkundig industrieel erfgoed worden gerekend. Technisch gezien is ook de betonnen watertoren in Dendermonde uit het eerste kwart van onze eeuw een hoogstandje. Het is één der vroegste voorbeelden van een prefab-constructie volgens het systeem van de firma Monnoyer en zonen. Enkele merkwaardige in monoliet gewapend beton uitgevoerde watertorens maken deel uit van het patrimonium van de NMBS: deze bij de creosoteerinrichting (voor het behandelen van dwarsliggers) aan de Voorhaven in Gent (jaren 1910) en een tweede naast het station in Oudenaarde (vóór WO I?).

Na de Eerste Wereldoorlog verkreeg het decoratief uitwerken van de bekleding van een watertoren weer de bovenhand op het zuiver functionele. De watertoren nabij de Oesterpias in Blankenberge (1925) is door zijn "gemengde" vormgeving (baksteen, beton, natuursteen) vergelijkbaar met twee identieke watertorens in Gent: deze van de psychiatrische instelling Guislain (1928) en die bij het Sint-Jozefinstituut in Zwijnaarde langsheen de Ringvaart (1928). In Oostende is de fraaie watertoren aan 't Hazegras uit 1924 zelfs beschermd als monument.

In de interbellumperiode verrezen overal in het Vlaams gewest watertorens, hoofdzakelijk in gewapend beton, zoals bv. deze van Landen (zichtbaar vanaf de spoorlijn Brussel-Luik). Uitzondering daarop vormden een aantal watertorens op een metalen stellage in de provincie Antwerpen: o.a. deze op het militair domein in Brasschaat (met pompstation), identiek aan de watertoren van de voormalige arsenicumfabriek ("Reppelfabriek") in Bocholt.

Het sprinklersysteem in de brandbestrijding in de fabrieken wordt vanaf ca. 1885 algemeen ingevoerd. Dit noodzaakte de bedrijfswereld om individuele watertorens te bouwen, die water gebruikten opgepompt uit eigen waterputten. De monumentale en sterk decoratieve uitwerking van dit soort hooggeplaatste waterreservoirs, voornamelijk in de textielindustrie, laten ons toe deze constructies tot slot afzonderlijk te vermelden. De fraaiste voorbeelden bij katoenspinnerijen treft men aan in Oudenaarde en in Gent.

Vanaf de 19e eeuw werden grote openbare werken, groeiende steden en de bouw van fabrieken steeds belangrijker afnemers voor bakstenen en dakpannen. De baksteenproduktie groeide exponentieel, o.m. in de Rupelstreek.                                

In principe komen alle klei- en leemlagen in aanmerking om stenen te bakken. Tot ver in de 20e eeuw waren in heel Vlaanderen tal van veldovens actief: deze rondtrekkende "brikkenbakkers", die vaak maar voor één seizoen in een bepaalde streek of gemeente actief waren, dreven op de economische conjunctuur en plaatselijke gebeurtenissen (zoals de bouw van een nieuwe kerk). Vanaf 1870 concentreerde de kleinijverheid zich echter in een aantal gebieden, die door rijke lagen bevoordeligd waren: de Noorderkempen langs de Turnhoutse vaart en de streek van Bree; de Maasvallei in Limburg; de leem- en kleigronden van Zuid-Vlaanderen, Brabant en Haspengouw, e.a. Vooral in de Rupelstreek, tussen Niel en Rumst, zou een uniek landschap ontstaan. De steenbakkerijen werden er door hun gunstige ligging t.o.v. de afzetgebieden bevoordeligd. Via Rupel en Schelde kon de Antwerpse markt vlot bevoorraad worden. Het Kanaal Brussel-Willebroek stond in voor de verbinding met de hoofdstad en via zijn verlenging Brussel-Charleroi (1832/39) kon op grote schaal steenkool worden aangevoerd.

In deze regio's loonde het de moeite om permanente ovens op te richten. In een klampoven (een overdekte en ommuurde, maar open constructie) werden de ongebakken stenen laag per laag gestapeld, met daartussen de brandstof. Dit gaf een ongelijke warmteverdeling tussen de binnen- en de buitenkant van de stapel. Na afkoeling werden de stenen met de hand gesorteerd naar kleur en hardheid, met "klinkaart" als beste kwaliteit. "Paepovens" zijn opgebouwd uit een rechthoekige gewelfde ruimte. Ze hielden de hitte volledig ingesloten, zodat egaler kwaliteiten mogelijk waren. De paapoven stond bekend voor de blauwe kleur die men er aan de bakstenen kon geven, door aan het einde van de bakperiode vochtig hout in de oven te brengen en alle luchtopeningen af te dichten. Aldus ontstond een sterke rookontwikkeling in de kamer en zette zich een fijne koolstoflaag op de buitenkant van het baksel af, terwijl bovendien een reducerende atmosfeer in de oven ontstond: hierdoor werd de rode ijzeroxyde (die aan de baksteen zijn kleur geeft) omgezet tot blauw metaalijzer.

In al deze ovens vormde het bakken van de stenen een onderbroken proces: na elk baksel moest de oven afkoelen, leeggemaakt en opnieuw worden gevuld en aangestoken. Dit was tijdrovend en arbeidsintensief. Dé vooruitgang in de baksteen-produktie komt vanaf de jaren 1870/1880 door de invoering van de z.g. ringoven. Deze was in 1858 door de Duitser F. Hoffmann gepatenteerd. De oorspronkelijk cirkelvormige en later ovaalvormige oven kenmerkt zich door zijn continu bakproces. De eerste ringoven in België werd in 1868 bij de firma Hellemans in Hemiksem in dienst genomen. Het succes ervan had als gevolg dat de eerste tunnelovens (in 1874 op punt gesteld door Bock), waar de stenen op wagentjes in een "tunnel" door de vlammen rijden, niet van de grond kwam. Tussen 1900 en 1950 werden in België nagenoeg alleen ringovens gebouwd. Nu werken alle moderne steenbakkerijen met verbeterde tunnelovens.

De bescheiden en speculatieve, minderwaardige opbouw zijn ervoor verantwoordelijk dat maar weinige getuigen van woningen voor de gewone man uit het laatste kwart van de 18e en het eerste kwart van de 19e eeuw bewaard bleven. Het onderzoek en de conservatie van de weinige nog resterende voorbeelden uit deze vroeg-industriële periode dringt zich op. In Gent zijn reeds een aantal resterende huisjes uit die periode geïdentificeerd en onderzocht.

De stormachtige aangroei van de bevolking in de 19e eeuw trof in de meeste centra de stedenbouwers onvoorbereid. De bevolking van Gent, toen de belangrijkste Vlaamse industriestad, verdubbelde bijna op een halve eeuw tijd: van 55.161 inwoners in 1801 naar 102.977 in 1846 (dit zijn er meer dan in Antwerpen rond het midden van de eeuw), hoofdzakelijk arbeiders tewerkgesteld in de textiel- en metaalverwerkende sector. In 1845 waren 25% van de Gentse woningen gelegen in beluiken. Zelfs 226 kelders bleken bewoond.

Antwerpen zou als commercieel centrum Gent in bevolkingsaantal voorbijstreven: in 1855 ca. 100.000 inwoners tegenover 200.000 in 1884. Het Antwerps proletariaat vond onderdak in de vele gangen en stegen binnen de huizenblokken van het oudere stadsweefsel. De volkshuisvesting uit de eerste helft van de 19e eeuw is ons bekend uit de destijds ophefmakende rapporten van de medische commissies, o.a. deze van de Gentse dokters Mareska en Heyman uit 1843.

Het aantal beluikhuizen bleef ook na 1860 toenemen. Zo steeg de bevolking van de Gentse beluiken tussen 1860 en 1890 van ca. 25.000 tot 40.000: het inwonersaantal van een kleine stad! Het beluikfenomeen zal trouwens tot het einde van de 19e eeuw uitgroeien tot de overwegende vorm van arbeidershuisvesting. Nog in 1912 woonden 11.337 Gentse gezinnen op "kamers". De grote cholera-epidemieën van 1832, 1854, 1859 en vooral die van 1865-1866, die een record aantal slachtoffers eiste onder de arbeidersklasse, en de pokken- en typhusepidemie van 1871 waren het rechtstreeks gevolg van de onhygiënische toestanden in de beluiken.

De "vrije markt"-economie van het Belgisch kapitalistisch model manifesteerde zich ook met succes in de volkswoningbouw. Het woningaanbod was hoofdzakelijk het domein van het privé-initiatief van de kleine burgerij - middenstanders en fabrikanten - die zich toelegden op speculatie in onroerende eigendommen. Er was in Vlaanderen, in tegenstelling tot in Wallonië of andere Europese industriegebieden, geen plaats voor ideologisch geïnspireerde modelwoningbouw door "verlichte" ondernemers, vermits de meeste bedrijven zich tot 1860 binnen de met octrooien bezwaarde stadswallen ontwikkelden. Dit ondervond tot zijn ongenoegen de Gentse universiteitsprofessor Dr. Burggraeve, in 1851 oprichter van de "Société Anonyme pour l' Amélioration des Demeures de la Classe Ouvrière", de eerste sociale bouwmaatschappij van Vlaanderen. Zijn diverse, bijna utopische projecten, werden systematisch door de Gentse industrieburgerij in het stadsbestuur gekelderd: "het was niet de taak van een openbaar bestuur om privé-bouwinitiatieven concurrentie aan te doen..."

Burggraeve bleek duidelijk een aanhanger van de utopische theorieën van de verlichte industrieel Robert Owen en van Steadman Whitwells ontwerp voor een ideale leefgemeenschap, gepubliceerd in 1832 in Owens tijdschrift The Crisis. Pas vanaf 1900 zouden grote ondernemers, hoofdzakelijk ten gevolge van de hoogconjunctuur in de katoenindustrie, een begin maken met het stichten van model-arbeiderswijken voor eigen personeel: de Gevaertwijk in Oudenaarde (1890-1900), de De Hemptinnewijk in Gent (1905) en de Hanuswijk in Lokeren (1921). In 1867, enkele jaren na het afschaffen van het octrooirecht, hetgeen de urbanisatie van het omliggende platteland buiten de stadsmuren mogelijk maakte, werd een wetsvoorstel neergelegd dat moest toelaten op grote schaal ongezonde arbeidersbuurten met de grond gelijk te maken. Om de verdreven arbeiders opnieuw te huisvesten, ontstonden in het laatste kwart van de 19e eeuw buiten de voormalige stadspoorten en in de randgemeenten van de grote Vlaamse industriecentra nieuwe volkswijken, volgebouwd met identieke woningen die door hun eentonigheid en vormeloosheid uitdrukking geven aan de financiële onmacht van de arbeiders. Eén der vroegste bijdragen van overheidsparticipatie in de volkswoningbouw leverde het Antwerps Bureel voor Weldadigheid vanaf 1867 door een groot aantal werkmanswoningen te laten bouwen langsheen een aantal nieuw aangelegde straten die een wijkgemeenschap vormden.

Op een kleine driekwarteeuw was heel het binnenlands transportsysteem gereorganiseerd. In 1845 werden naar schatting 533 miljoen ton/km goederen door België vervoerd. Vlak voor de Eerste Wereldoorlog was dat cijfer opgelopen tot om en bij de 8,5 miljard ton/km. Daarbij moet rekening gehouden worden met de fenomenale uitbreiding van het net.

Intussen was het transport geïnternationaliseerd. Het grootste gedeelte van de invoer verliep via de zeehavens (in 1895 ongeveer de helft van onze import en 27,5% van buiten Europa). De internationale zeevaart was in volle ontwikkeling, o.m. door de aanleg van grote zeekanalen als het Suez-kanaal (1869). Terzelfdertijd waren grote transcontinentale spoorwegen aangelegd, zoals de verbinding tussen de Atlantische en de Stille Oceaan, dwars door de USA (1869) en de Canadian Pacific (1885): deze lijnen brachten de grondstoffen en landbouwprodukten uit het Amerikaanse binnenland naar de havens aan de Oostkust, waar ze op schepen overgeladen en naar Europa vervoerd werden.

Het laatste kwart van de 19e eeuw betekende een schaalvergroting van het goederentransport, waaraan de binnenlandse infrastructuur moest aangepast worden. Tussen 1864 en 1913 werd de oppervlakte van de Antwerpse dokken van 22 ha tot 90 ha opgedreven en steeg de ontvangen tonnemaat er van ca. 700.000 tot meer dan 14 miljoen ton! Nieuwe pakhuizen en laad- en losinstallaties (b.v. de eerste petroleumpier in 1903) moesten opgericht worden. Ook de haven van Oostende werd vanaf 1863 sterk uitgebreid, en in 1895 keurde het parlement de plannen goed om een volledig nieuwe haven aan de kust te bouwen, "Zee-Brugge". De werken aan het kanaal Brussel-Rupel (1900-1911) maakten van Brussel een zeehaven en ook de toegang tot de haven van Gent werd verbeterd door de bouw van een zeesluis in Terneuzen (1892-1893).

Om begrijpelijke redenen barstte al gauw een concurrentieslag los in deze detailhandel. De winkeliers wedijverden met elkaar om met steeds fraaiere winkelpuien klanten te werven. Dit verschijnsel van regelmatig wisselende "devantures" bereikte in het tweede kwart van de 19e eeuw uit Parijs de grotere Vlaamse centra, waar naar de gunsten van de kersverse industrieburgerij werd gedongen. Dit komt tot uiting in het realiseren van steeds grotere en ruimer beglaasde puien, naarmate de industrie nieuwe technieken kon leveren (grotere overspanningen door gietijzeren of stalen liggers, grotere glaspanelen door de vooruitgang in de glasproduktie, e.d.), totdat de volledige gelijkvloerse verdieping werd ingenomen.

Ondanks de snelle en modieuze evolutie van de winkelpuien in de 19e en 20e eeuw zijn in de meeste Vlaamse steden nog een aantal exemplaren bewaard, die als representatief voor elke stijlrichting of technische evolutie kunnen worden beschouwd. Merkwaardig daarin is de wijze waarop de kleine middenstander zijn winkel tegen inbraak, vandalisme of onlusten trachtte te beschermen: van klap-, hengsel- en wegneembare paneelluiken, over in zijcompartimenten opbergbare vouwluiken, tot rolluiken. Om de snelle trends te kunnen blijven volgen, waren de meeste 19e-eeuwse winkelpuien niet in duurzame materialen opgebouwd, maar hoofdzakelijk in hout.

Toch zou de industriële ontwikkeling nog vóór het midden van de 19e eeuw op een andere ingrijpende wijze de distributiesector wijzigen. Voor industriële serieprodukten werd immers een ruimere en meer grootschalige afzetmarkt gezocht. De verspreiding over Europa van de winkelgalerij, de passage of arcade, die onder één glazen dak een groot aantal individuele winkels groepeerde, was één daarvan. De winkelgalerij is het herontdekken van de klassiek-Romeinse "mercata", de van oudsher bekende oosterse "bazaars" of de "rows", "rings", "exchanges" uit de middeleeuwen. De eerste succesvolle winkelgalerijen waren deze van het Parijse Palais Royal en de Galeries du Bois, uit de jaren 1780. Maar vooral in de Napoleontische periode kwam het flaneren in de 10-tallen passages van de Seinestad sterk in de mode. Vóór 1830 bestonden in Parijs reeds 13 winkelgalerijen tegenover twee in Londen en één in Brussel: de Passage de la Monnaie, opgericht in 1820 en nu nog gedeeltelijk bestaande. Liège volgde in 1836-1839 het Brussels voorbeeld met de Passage Lemonnier. Het was de eerste grote galerij in België. Zij bestaat nog steeds dank zij haar ligging in een drukke winkelbuurt, maar ze werd in de jaren 1920 smaakloos gerenoveerd. De bekende architect Cluysenaar ontwierp tussen 1837 en 1847 de mooiste galerij die België bezit, de Sint-Hubertusgalerijen in Brussel.

Twee jaar voordien had hij in Antwerpen reeds een kleinere galerij gerealiseerd, die echter kort nadien weer is gesloopt. Bij de bouwaanvang van de Sint-Hubertusgalerijen werden ook de werken aan een winkelgalerij in Gent aangevat: de Vander Doncktdoorgang (1846, arch. Eyckens). Zowel in Antwerpen als in Gent werden in het laatste kwart van de 19e eeuw grootse projecten voorgesteld, maar nooit uitgevoerd. De winkelgalerij kende haar grootste bloei in de burgerlijke 19e eeuw. De auteur J.F. Geist (Passagen) vatte het succes van het galerijfenomeen treffend samen: "De passage had haar eigen publiek. Zij is het produkt van het liberaal maatschappij-beeld (...). "Bouvardier", de "Bohémien" en hun vrouwelijke equivalenten... Dit publiek voelde zich best thuis in de illusionistische atmosfeer onder het glazen dak der galerijen".

De oudste nog bestaande stapelhuizen bevinden zich in Gent: de Oude Spijker en het Korenstapelhuis (romaans, 12e eeuw). Uit latere periodes bezit Gent, met uitzondering van enkele kleinere pakhuizen, enkel nog de havenloodsen aan de Voorhaven (1885-1892) en het recentere Stedelijk Stapelhuis in gewapend beton aan het Handelsdok (1921). Dit laatste werd gebouwd na de brand in 1919 die het Koninklijk Stapelhuis uit 1844 (een ontwerp van de bekende architect Louis Roelandt) vernielde.

Het gedeelte van de Antwerpse binnenstad waar de belangrijkste 19e-eeuwse pakhuizen zijn gecentraliseerd, bevindt zich ten noorden van de middeleeuwse stad, binnen de 16e-eeuwse omwalling. Dit gebied naar het ontwerp van bouwmeester Gilbert van Schoonbeke werd na het midden van de 16e eeuw geurbaniseerd. Het kon als één der vroegste voorbeelden van een "industriezone" doorgaan, hoofdzakelijk bestemd voor de oprichting van brouwerijen. Binnen het dambordvormig stratenschema (waarin later het Bonaparte- en Willemdok zijn gegraven) was het bekende Hessenhuis of "Coophuys" (1563) het eerste pakhuis (thans beschermd als monument). In dit gebied zouden later ook de meeste stapelhuizen van de Natiën verschijnen.

Deze fameuze "Natiën", oorspronkelijk middeleeuwse beroepsverenigingen, evolueerden in het industrieel tijdperk naar maatschappijen verantwoordelijk voor lossen, laden, opslag, meten en wegen. Zij lagen aan de basis van de talrijke grote pakhuizen nabij de Antwerpse haven. Het belangrijkste Antwerpse stapelhuis is ongetwijfeld het bekende Koninklijk Stapelhuis uit 1902-1906, momenteel onderwerp van een tweestrijd rond het behoud en de reconversie ervan. Het geldt als het eerste stapelhuis opgericht in gewapend beton, net vóór het magazijn Godfried aan de gelijknamige kaai (1904-1905). Langs deze kaai en de Oude Leeuwenrui (afgezien van de stedelijke ijzeren afdaken aan de Oude Scheldekaaien uit 1882-1890) bevinden zich de industrieel-archeologisch belangrijkste stapelhuizen. Een aantal daarvan, eertijds eigendom van de Compagnie des Magasins Généraux et Entrepots Libres d'Anvers, zijn nu stadseigendom. Het stapelhuis Sint-Felix (1858-1863) is daarvan veruit het interessantste. Voor het eerst werden hier in een Antwerps pakhuis gietijzeren zuilen gebruikt. De bijhorende kleine hydraulische centrale in een stijl die herinnert aan de middeleeuwse belfortarchitectuur, leverde via het stedelijk perswaternet ook energie aan andere pakhuizen. Verder zijn de magazijnen De Klok (1910, gewapend beton), Rubens-Noord en Zuid (1858), Belgian Pakhoed N.V., Sint-Jozef (1863), Marnix (1868), Michiels-Loos (1863), en Godfried (1904, voorlopig depot van het Antwerps Museum voor Industriële Archeologie in opbouw) het vermelden waard.

De Antwerpse havenkranen, bruggen, sluisdeuren, kaapstanders, ... werkten op een ingenieus systeem van perswaterdruk geleverd door pers- en pomphuizen. Dit systeem werd overgenomen uit Engeland, waar het verder werd ontwikkeld uit o.a. Brunels "atmospheric Railway" (Torquay). Een eerste centrale van het Antwerps stedelijk hydraulisch kranenpark verrees in 1865, de achtste en laatste in 1907. Het Zuiderpershuis is zo'n hydraulische krachtcentrale (1882) in neo-barokstijl op hoge geblokte sokkel, in twee symmetrische torens, waarin de accumulatoren waren ingewerkt: een monumentale en originele vormgeving van een utilitaire constructie. Eén der fraaiste voorbeelden van ons industrieel erfgoed op internationaal peil.

In de omgeving van het Zuiderpershuis trekt vooral het pakhuis Vlaanderen de aandacht. Nu is hier het Provinciaal Fotografiemuseum gevestigd. Eenzelfde reconversiepolitiek is gevolgd bij het voormalig betonnen pakhuis La Nationale (1922), dat is verbouwd tot Museum voor Hedendaagse Kunst (MUHKA). Er is dus een positieve evolutie in behoud, herwaardering en herbruik van oude Antwerpse pakhuizen.

Vanaf 1870 onderging de Europese landbouw steeds meer de invloed van de internationalisering van het transport. De aanplant van oliehoudende zaden ging achteruit doordat de olieperserijen van de markt gedrukt werden door invoer van petroleum (voor lampen) en voedingsoliën uit de Nieuwe Wereld. De tabakstelers konden niet meer concurreren tegen de invoer van sigaren en tabak uit o.m. Cuba.

In 1869 werd de Transamerikaanse spoorlijn geopend en konden de granen snel en goedkoop naar de Amerikaanse Oostkust (New York, Boston) vervoerd worden. Daar werden zij met pas uitgevonden graanzuigers op transatlantische stoomschepen geladen en naar Europa gevoerd. De import van graan in België steeg pijlsnel.

Toen zij hier op de markt gebracht werden, bleken de Amerikaanse granen van betere kwaliteit en goedkoper dan de inlandse. Zij overspoelden de markten en drukten de prijzen. Dit was een zegen voor de consument, vooral voor de arbeiders in de steden, die ruimte kregen in hun huishoudelijke budgetten. Het betekende een ramp voor de landbouwers. Tussen 1866 en 1880 verminderde de met graan beplante oppervlakte met 7610 ha, vooral in de Vlaamse provincies.

Naast de sport is er één gedemocratiseerde vorm van ontspanning die nog vóór het einde van de vorige eeuw de ganse wereld zou veroveren: de film. Van reizende kermisattractie of curiosium op het programma van "brasseries-concerts", "music-halls", variété- of revuetheaters verwierf de cinematograaf in de Vlaamse industriecentra burgerrechten in centrumzalen, die door hun rijkelijke versiering publiekstrekker wilden zijn. 

Maar vooral in de volksbuurten vond de film tijdens openluchtvoorstellingen, in kermis barakken of wijkzalen zijn trouwste publiek. Hij betekende voor de massa, jong en oud, een kortstondige vlucht uit de werkelijkheid van fabriek of kantoor. De vaste filmzalen van enige omvang zijn tot de jaren 1930 eigendom van grote (overwegend Franse) maatschappijen zoals Pathé en Gaumont, of van speciaal daartoe gestichte plaatselijke N.V. 's. Enige der vroegste film- en variétézalen uit de pionierstijd vóór de Eerste Wereldoorlog bestaan nog, zij het in sterk verminkte toestand en met sloop bedreigd, zo b.v. het Grand Palais de Valentino (Coliseum), en het Nieuw Cirkus (thans een garage) in het Gentse Zuidkwartier. De fraaiste, volledig gerestaureerde filmzaal is wel die van het Feestlokaal Vooruit, eveneens in Gent, waarvan zelfs het rijk versierde filmdoek uit 1914 bewaard bleef. In andere steden 
(Antwerpen, Kortrijk, Aalst, Mechelen, Leuven, ... ) verging het de bouwkundige relicten van hun filmgeschiedenis minder gunstig. De laatste Leuvense filmzaal uit de Belle Epoque, de Louvain Palace (1916) sloot in 1981 haar deuren. 

Tussen beide Wereldoorlogen, en nog in het "televisieloze" tijdperk nadien, groeide het bioscoopbezoek uit tot één der belangrijkste vormen van volksvermaak. Nochtans bleven ook uit deze periode slechts weinig zalen in min of meer oorspronkelijke toestand bewaard. (G.D.)