Goudbrokaat, zilverlaken en linnen - Religieus textiel op de Topstukkenlijst

Maar deze geschiedenis gaat veel verder terug. De oudst bewaarde Vlaamse textielkunstwerken zijn de kazuifel en stola van de heiligen Harlindis en Relindis uit Aldeneik, die uit de achtste eeuw stammen. Kazuifel en stola zijn teruggevonden in hun reliekschrijn en ze maakten deel uit van de legendes rond deze heilige zussen uit de eerste periode van de kerstening hier te lande. Enkele geborduurde onderdelen van de kazuifel zijn uitgevoerd in opus anglicanum (‘Engels werk’). Dit borduursel was zo knap uitgevoerd dat de motieven in vrij hoog reliëf op de stof komen te liggen: het is beeldhouwen met naald en draad. Sommige latere schrijvers sloegen opus anglicanum hoger aan dan edelsmeedkunst en er is een document uit 1066 bekend, waarin de borduurster Aelfgyth van een edelman een landgoed in Buckinghamshire cadeau krijgt, op voorwaarde dat ze de dochter van de edelman opleidt om opus anglicanum te maken.

De voorbeelden van opus anglicanum op de Topstukkenlijst kwamen meestal pas na 1534 in onze contreien terecht. Toen bekrachtigde het Engelse parlement immers de Act of Supremacy, waarbij koning Hendrik VIII werd erkend als hoofd van de Kerk in Engeland, in plaats van de paus. Kloosterordes en abdijen werden afgeschaft. Er kwam dus een grote hoeveelheid religieus erfgoed vrij, dat op het vasteland te koop werd aangeboden. De fluwelen koorkap van Nonnemiel is waarschijnlijk aangekocht na 1534, maar het kunststuk zelf stamt uit de jaren rond 1500. Het typeert het opus anglicanum van de vroege renaissance: op effen dieprood fluweel worden figuren in reliëf geborduurd, in een patroon gerangschikt rond een groter paneel met de voorstelling van de dood en tenhemelopneming van Maria (MAS, Antwerpen).

Textielkunst is universele kunst. Dat blijkt uit de topstukken vanaf de zeventiende eeuw, met borduurwerk vol oosterse invloeden. In de Sint-Carolus Borromeuskerk in Antwerpen bevindt zich een altaarvoorhangsel of antependium, geborduurd in China. Hoe is dat te verklaren? De Sint-Carolus Borromeuskerk was een jezuïetenkerk en de jezuïetenorde missioneerde actief in China. Later bestelde de Antwerpse bisschop Guillaume Philibert de Herzelles een spectaculair ensemble met kazuifel en stola via de Chinese havenstad Kanton. Borduurwerk met ranken van bloemen en vogels, het past helemaal in de lichtvoetige esthetiek van de achttiende eeuw. En het kon nog internationaler: in de Turnhoutse Sint-Pieterskerk bewaart men een sprookjesachtige paarse koorkap en stola met schitterend Japans borduurwerk en Chinese aurifriezen.

Toch verloren opdrachtgevers en borduurders de lokale schoonheid niet uit het oog: getuige daarvan het Rubensgewaad, bewaard in de kathedraal van Antwerpen. Op de rug van de kazuifel bevindt zich een medaillon met de verrijzenis van Christus, dat geïnspireerd is door de Moretustriptiek, die Rubens voltooide in 1612. Zowel de triptiek als de kazuifel bevinden zich nog in situ, een unieke situatie.

Luxueuze paramenten worden in de liturgie nu minder gebruikt. Maar we kennen allemaal wel de Mariabeelden met hun gewaden en juwelen, dikwijls nog aangevuld met kleertjes voor het kind Jezus. In de Sint-Andrieskerk in Antwerpen vind je het beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Bijstand en Victorie. Voor de Mariafiguur en voor het Jezuskind met zwierige lokken is er vanaf de achttiende eeuw een hele garderobe aangelegd met kledingstukken en brokaten mantels voor alle gelegenheden (feestdagen, processies). In 2001 creëerde modeontwerpster Ann Demeulemeester (1959) nog een nieuw gewaad voor het Mariabeeld, in zijde en veren. Voor zover wij weten, een zeldzaam voorbeeld van een hedendaagse couturier die religieus erfgoed maakt.

Eenvoudig linnen

Niet elk topstuk is zo weelderig. Het vastendoek uit de vijftiende eeuw is een geborduurde linnen doek van ongeveer een vierkante meter, die diende om een houten kruisbeeld te bedekken tijdens de vasten. Velum en kruisbeeld zijn beide bewaard en werden geschonken aan PARCUM in Leuven. Maar het eenvoudige, haast naïeve borduursel op een vijfhonderd jaar oud stuk linnen doet je nadenken. Waar groeide dat vlas en wie oogstte het? Wie weefde het linnen? Waar kwam de borduurdraad vandaan, wie verfde die, wie verkocht die? En wie maakte de tekening, wie toog aan het werk? Een nonnetje in een klooster? Een ambachtsman in een werkplaats? Je ziet bijna de straat voor je, in een Vlaamse of Brabantse stad omstreeks 1500, met een atelier waar opdrachtgever en uitvoerder bij valavond in gesprek zijn. Wat voor een wereld is dit eigenlijk, dat makers vergaan en kunstwerken blijven bestaan? Die vraag wordt nog prangender, wanneer je op de Topstukkenlijst een hemd en mutsen uit de zeventiende eeuw terugvindt onder de noemer ‘Ceremoniële kleding’ – de simpele en tegelijk unieke kledingstukken behoorden toe aan Agnes Baliques, een Antwerpse religieuze die in 1680 een nieuwe kloosterorde stichtte, de apostolinnen. Het fragiele, eigenlijk doodgewone kledingstuk is er nog, de mens is verdwenen.